Giriş
Ərazi
kompüter şəbəkələri də adlandırıla bilən qlobal şəbəkələr
(Wide Area Networks, WAN) böyük ərazilərdə-oblast, region,
dövlətlər, kontinent və ya bütün Yer kürəsində yayılmış
çoxlu sayda abonentlərə xidmət etmək üçün yaradılıb. Əlaqə
kanallarının
uzunluğunun
böyük
olmasına
görə
qlobal
şəbəkələrin
qurulması
böyük
xərclər
tələb
edir,
bura
kabellərin
və
onların
çəkilmə
işlərinin
qiyməti,
kommutasiya
avadanlıqlarının
və
kanalın
lazımi
keçirmə
zolağını
təmin
edən
aralıq
gücləndirici
qurğuların
xərcləri,
həmçinin
böyük
ərazilərdə
yayılmış
şəbəkə
qurğularının
işçi
vəziyyətdə
saxlanması
və
istismarı
xərcləri
də
daxildir.
Qlobal
şəbəkələr
adətən
böyük
telekommunikasiya
şirkətləri
tərəfindən
abonentlərə
pullu
xidmət
etmək
üçün
yaradılır.
Qlobal
şəbəkələrin
qiymətinin
baha
olmasını
nəzərə
alaraq
istənilən
tip
verilənləri:
kompüter
verilənlərini,
telefon
danışıqları,
fakslar,
teleqramlar,
televiziya
görüntüləri,
teletekst
(iki
terminal
arasında
verilənlərin
ötürülməsi),
videotekst
(şəbəkədə
saxlanılan
verilənlərin
öz
terminalına
götürmək)
və
s.
verilənləri
ötürə
bilən
vahid
qlobal
şəbəkənin
yaradılma
tendensiyası
meydana
gəlmişdir.
Qlobal
şəbəkənin strukturu
Qlobal
hesablama şəbəkələri müəssisədə olan və ya uzaq məsafədə
yerləşən və informasiya mübadiləsinə ehtiyacı olan bütün
abonentlər arasında əlaqə yaratmaq imkanına malik olmalıdır.
Bunun
üçün
qlobal
şəbəkə
kompleks
xidmətlər
göstərməlidir.
Qlobal
kompüter
şəbəkəsinin
ümumiləşdirilmiş
struktur
sxemi
şək.
1 –də
göstərilib.
Qlobal
hesablama
şəbəkəsi
bir
biri
ilə
əlaqədə
olan
üç
alt
şəbəkədən
ibarətdir:
a.
Verilənləri
ötürmə
şəbəkəsi
–VÖŞ;
b.
EHM
şəbəkəsi;
c.
Terminal
şəbəkəsi.
VÖŞ
əlaqə kanalları və əlaqə qovşaqlarından ibarət olub EHM-lər
arasında informasiya mübadiləsini yerinə yetirmək üçün
nəzərdə tutulub; EHM
və Terminal şəbəkələri
VÖŞ-lər vasitəsilə bir-biri ilə birləşdirilmiş əsas (ƏHM)
və terminal (THM) EHM-lərdən ibarətdir. Əsas
EHM-lər
abonent
məsələlərinin
həlli
üçün
nəzərdə
tutulub.
Terminal
EHM-lər
isə
abonent
kompüterlərini
VÖŞ-lərə
birləşdirmək
üçündür.
Şəkil
1. Qlobal
kompüter
şəbəsinin
struktur
sxemi
Kommutasiya
üsulları
İnformasiya
mübadiləsini həyata
keçirmək üçün
abonentlər arasında
əlaqə 3 üsulla
yaradıla bilər:
1. kanalların
kommutasiyası;
2. məlumatların
kommutasiyası;
3. paketlərin
kommutasiyası.
Şəkil
2. Verilənlərin
ötürülməsinin zaman
diaqramı
Kanalların
kommutasiyası
Kanalların
kommutasiyası abonentlər
arasında fiziki
kanalın ayrı-ayrı
hissələrini bir-birinin
ardınca qoşaraq
verilənlərin birbaşa
ötürülməsini təmin
edir . Kanalların
kommutasiyası zamanı
ardıcıl birləşmə
və verilənlərin
ötürülməsi prosesi
şəkil 2b-dəki
zaman diaqramında
göstərilib.
Burada
şəkil 2a-da
göstərilən ai
abonenti ilə
aj abonenti
arasında əlaqənin
yaradılması tələb
olunur. A
qovşağı aj
abonentinin ünvanına
uyğun olaraq
ai
abonentini B
qovşağı ilə
birləşdirir. Sonra
birləşmənin qoşulması
əməliyyatı B,
C və D
qovşaqları ilə
təkrarlanır. Nəticədə
ai
və aj
abonentləri arasında
birbaşa əlaqə
kanalı yaranmış
olur. Kommutasiyanın
sonunda D
qovşağı (və
ya aj
abonenti) əks
əlaqə siqnalı
göndərir, bu
siqnal qəbul
edildikdən sonra
ai
abonenti verilənləri
aj abonentinə
ötürməyə başlayır.
Verilənlərin ötürülmə
vaxtı ötürülən
məlumatların uzunluğundan
və kanalın
ötürmə sürətindən
asılıdır. Şəkildəki
U1 qiyməti
məlumatın aj
abonentinə çatdırılma
müddətini təyin
edir.
Məlumatların
kommutasiyası
Məlumatların
kommutasiyası başlıq və verilənlərdən ibarət məlumatların
şəbəkə qovşaqları tərəfindən təyin edilən marşrut üzrə
ötürülməsi yolu ilə həyata keçirilir. Məlumatın
başlığında məlumatı
qəbul edəcək
aj abonentinin
ünvanı göstərilir.
A qovşağı
məlumatı göndərən
ai
abonenti tərəfindən
generasiya olunan
məlumatı qəbul
edirək öz
yaddaşında saxlayır.
Sonra məlumatın
başlığını araşdırır
və onu
B qovşağına
aparan ötürülmə
marşrutunu təyin
edərək ora
göndərir. B
qovşağı məlumatı
yaddaşında yerləşdirir
və onu
analoji prosedura
ilə C
qovşağına, C
qovşağı isə
D qovşağına
göndərir. Məlumatın
qəbul edilməsi,
araşdırılması və
ötürülməsi prosesi
ai
abonentindən aj
abonentinə qədər
marşrutda olan
bütün qovşaqlarda
ardıcıl təkrar
olunur. U2
–nin qiyməti
məlumatların kommutasiyası
zamanı verilənlərin
çatdırılma müddətini
təyin edir.
Paketlərin
kommutasiyası
Paketlərin
kommutasiyası məlumatları
müəyyən uzunluğu
olan (adətən
1024 bayt) və
başlıqla təmin
olunmuş məlumat
elementləri –paketlərə
bölmək və
paketləri şəbəkə
qovşaqları vasitəsilə
təyin edilən
marşrut üzrə
ötürmək yolu
ilə həyata
keçirilir.
Şəkil
2-də göstərilən
diaqramların müqayisəsindən
görünür ki,
hər hansı
bir məlumatın
çatdırılma vaxtı
paket kommutasiyası
üsulunda ən
kiçik olur.
Hesablama
şəbəkələrində
paket
kommutasiyası
verilənlərin
ötürülməsinin
əsas
üsuludur.
Bu,
paket
kommutasiyası
zamanı
verilənlərin
VÖŞ
vasitəsilə
ötürülməsi
zamanı
gecikmələrin
az
olmasına
və
aşağıdakı
səbəblərə
əsaslanır
.
Birincisi,
kanal kommutasiyası
üsulu tələb
edir ki,
kanalı yaradan
bütün əlaqə
xətləri eyni
öturmə qabiliyyətinə
malik olsun,
bu da
VÖŞ-ün
strukturuna olan
tələbı sərtləşdirir.
Məlumatların və
paketlərin kommutasiyası
isə verilənlərin
istənilən ötürmə
qabiliyyətli əlaqə
xətləri ilə
ötürülməsinə imkan
verir.
İkincisi,
verilənlərin
paket
şəklində
ötürülməsi
verilənlər
axınının
multipleksləşdirilməsi
üçün
ən
yaxşı
şərait
yaradır,
yəni
kanalın
iş
vaxtının
bir
neçə
verilənlər
axınının
eyni
vaxtda
ötürülməsi
üçün
öz
aralarında
bölünməsini
təşkil
edir.
Üçüncüsü,
paketlərin
kiçik
ölçülü
olması
verilənlərin
aralıq
qovşaqlarda
yadda
saxlanılması
üçün
kiçik
ölçülü
yaddaş
ayırmağa
imkan
verir.
Bundan
əlavə
paketlərdən
istifadə
edilməsi
verilənlər
axınının
idarə
edilməsi
məsələsini
də
asanlaşdırır.
Dördüncüsü,
əlaqə
xətləri
ilə
verilənlərin
ötürülmə
etibarlığı
böyük
deyil.
Tipik
əlaqə
xətti
hər
bitə
10-4
- 10-6
xəta
ehtimalı
ilə
verilənlərin
ötürülməsini
təmin
edir.
Ötürülən
məlumatların
uzunluğu
nə
qədər
böyük
olsa
onun
əngəllərlə
korlanma
ehtimalı
artır.
Bütün
bunlar
hesablama
şəbəkələrində
informasiya
ötürülməsi
üsulu
kimi
paket
kommutasiyasından
istifadə
edilməsini
vacib
edir.
Qlobal
şəbəkələrin
növləri
80-cı
illərdə praktiki olaraq paketlərin kommutasiyası ilə işləyən
yalnız X.25- qlobal şəbəkə texnologiyasından istifadə
olunurdu. Bu gün
seçim
xeyli
artıb,
X.25
şəbəkələri
ilə
yanaşı
Frame
Relay,
ATM
texnologiyalarından
da
istifadə
olunur.
Bununla
yanaşı
qlobal
komputer
şəbkələrində
TCP/
İP
texnologiyasından
da
geniş
istifadə
olunur
ki,
buna
İnternet
şəbəkəsini
misal
göstərmək
olar.
Bu
şəbəkələr
haqqında
qısa
məlumat
verək.
X.25
şəbəkələri:
təyinatı
və
strukturu
X.25
şəbəkələri
bu
gün
korporativ
şəbəkələrin
qurulması
üçün
istifadə
olunan
paket
kommutasiyalı
ən
geniş
yayılmış
şəbəkələrdir.
Bunun
əsas
səbəbi
odur
ki,
uzun
müddət
X.25
şəbəkələri
kommersiya
tipli
paket
kommutasiyalı
yeganə
şəbəkə
olub
və
şəbəkənin
hazırlığı
səviyyəsinə
zəmanət
verirdi.
Bundan
əlavə
X.25
şəbəkələri
etibarlı
olmayan
xətlərdə
kanal
və
şəbəkə
səviyyəsində
səhvlərin
aşkar
edilməsi
və
korreksiyasını
quran
protokol
hesabına
yaxşı
işləyir.
Ş
şəkil 3. X.25 şəbəkəsinin struktur sxemi
şəkil 3. X.25 şəbəkəsinin struktur sxemi
X.25
şəbəkəsi
yüksək
sürətli
ayrılmış
kanala
birləşən
paketlərin
kommutasiyası
funksiyasını
yerinə
yetirən
S
(Switch)-
kommutatorlarından
ibarətdir.
Asinxron
start-stop
terminalları
(T)
şəbəkəyə
PAD
qurğuları
vasitəsilə
qoşulurlar.
Onlar
daxili
və
ya
uzaqlaşdırılmış
ola
bilər.
Daxili
PAD
adətən
kommutatorun
(S)
içərisində
yerləşir.
Terminallar
daxili
PAD
qurğusuna
asinxron
modemlə
telefon
şəbəkəsi
vasitəsilə
birləşirlər.
Uzaqlaşdırılmış
PAD
kommutatora
X.25
əlaqə
kanalı
ilə
birləşən
çox
da
böyük
olmayan
qurğudur.
Bir
PAD
adətən
8, 16 və
ya
24 asinxron
terminala
müraciəti
təmin
edir.
PAD-ın
əsas
funksiyasına
aşağıdakılar
aiddir:
-
Asinxron terminallardan alınmış simvolların paketə yığılması;
-
Paketlərdəki verilənlərin asinxron terminallara çıxarılması;
-
X.25 şəbəkəsi üzrə lazımi komputerlərlə qoşulma-ayrılma prosedurasının idarə olunması;
-
Paketlərin dolması, gözləmə müddətinin sona çatması yarandıqda onların ötürülməsi;
-
Və s.
Frame
Relay
şəbəkələri
Frame
Relay
(kadrların
retranslyasiyası)
1984-cü
ildə
CCITT
(Consultative
Committle
for
International
Telegraph
and
Telephone)
yaradılmış
və
sonra
ANSI(American
National
Standarts
Institute)
tərəfindən
təkmilləşdirilmişdir.
X.25
protokolundan
fərqli
olaraq
Frame
Relay
daha
güclü
informasiya
axınına
malik
əlaqə
xətləri
üçün
nəzərdə
tutulub
ki,
bu
da
onun
daha
yüksək
məhsuldarlıqlını
və
keyfiyyətini
təmin
edir.
Bundan
başqa Frame
Relay-ın
üstün cəhətlərindən
biri də
səhvlərin aşkar
edilməsi üçün
tsiklik-artıqlı
koddan (FCS)
istifadə edilməsidir.
Ancaq burada
həmin səhvlərin
düzədilməsi mexanizmi
yoxdur.
F
rame Relay verilənlər blokunun formatı Şək. 4-də göstərilib.
rame Relay verilənlər blokunun formatı Şək. 4-də göstərilib.
Şəkil
4. Frame Relay
verilənlər blokunun
formatı
Bayraqlar
(flags)
verilənləri
hər
iki
tərəfdən
məhdudlaşdırır
(hərəsi
1 bayt).
Öndəki
bayraqdan
sonra
2 baytlıq
ünvan
(address)
sahəsi
gəlir.
Sonra
verilənlər
sahəsi
gəlir
– Data.
Daha
sonra
2 baytlıq
FCS
sahəsi
gəlir.
Frame
Relay həm
ümumi, həm
də xüsusi
şəbəkələrdə istifadə
edilə bilər.
Bu zaman
Frame Relay
interfeysi olan
T1 multipleksorundan
istifadə edilir
ki, bu
da başqa
interfeysləri də
ona qoşmağa
imkan verir
( məs.səsin
ötürülməsi, videotelekonfras
keçirilməsi və
s.).
Belə
qarışıq struklu
şəbəkə şək.
5-də göstərilib.
Şəkil
5. Qarışıq strukturlu Frame Relay şəbəkəsi
ATM texnologiyası
Müasir böyük həcmli hesablama
şəbəkələrində müxtəlif növlü və sistemli kompüter və
avadanlıqlardan istifadə edilir ki, onların da bir-birilə
uyğunlaşdırılması şəbəkə adminstratorları
üçün
çoxlu problemlər yaradır. Bu uyğunlaşmanı
müəyyən dərəcədə
yerinə yetirən
ATM (Asynchronous
Transfer Mode)
texnologiyası aşağıdakı
şərtləri yerinə
yetirir:
- lokal
və qlobal
şəbəkələr üçün
ümumi nəqliyyat
protokolu;
- hər
birinin xidmət
keyfiyyəti tələb
olunan səviyyədə
olmaqla kompüter
və multimedia
trafiklərini eyni
nəqliyyat sistemləri
çərçivəsində birləşdirmək;
- tələbdən
asılı olaraq
verilənlərin ötürülməsi
üçün giqabit/san
sürətə malik iyerarxik
sistemin olması.
Burada ən çətin məsələ eyni
əlaqə kanalı və eyni kommunikasiya avadanlıqları istifadə
etməklə kompüter və multimedia trafiklərini eyni vaxtda
ötürməkdir. Bu funksiya ATM kommutatorunun köməyilə həyata
keçirilir.
Şəkil
6. ATM şəbəkələrində müxtəlif təbiətli paketlərin eyni
kanalla ötürülmə prinsipi
Şəkildə ATM kommutatorunun
köməyilə üç mənbədən (meynfreym, local şəbəkə və
videokonfrans) qəbul edilən siqnalların ötürülməsi
texnologiyası göstərilmişdir. Burada ABR (Available Bit Rate-
лазымлы бит сцрятли сервис). VBR (Variable
Bit Rate – dəyişən bit sürətli servis), CBR ( Constant Bit
Rate – sabit bit sürətli servis) ATM şəbəkəsinin müxtəlif
təbiətli siqnalların ötürülməsi üçün göstərdiyi xidmət
növləridir.
ATM texnologiyasında müxtəlif
təbiətli paketlər -kompüter, telefon və ya videokanal paketləri
çox kiçik ölçülü paketlərə bölünərək sistemin girişinə
daxil olur. Paketlərin uzunluğu 53 bayt olur, bunlardan 5 bayt
başlığın uzunluğu, 48 bayt isə verilənlər olur. Belə ATM
paketləri cell oyuqları adlanır. Bu paketlər böyük sürətli
kanalla istifadəçiyə ötürülür. Paketin belə kiçik olması
onun az vaxt ərzində ötürülməsinə imkan yaradır ki, bunun da
bir az gecikməsi ötürmə tempinin aşağı düşməsinə səbəb
olmur. Məsələn, prioritetli multimedia sistemlərində onun
paketləri ən pis halda 53 baytın ötürülmə vaxtı qədər
gecikə bilər, bu da 155 Mb/san sürət rejimində 3 mks-yə bərabər
olur ki, çıxışda bu heç hiss edilmir.
ATM şəbəkələrində son
qovşaqlar şəbəkəyə xüsusi əlaqə xətləri vasitəsilə
qoşulurlar, kommutatorlar isə öz aralarında yüksək sürətli,
tezlik sıxlaşdırma qabiliyyətli əlaqə kanalları vasitəsilə
birləşirlər. Hər bir kommutator ona qoşulmuş qovşaqların
paketlərini həmin kanallar vasitəsilə ünvanda göstərilən
kommutatorlara ötürürlər. Bu əməliyyat şək. 7-də
göstərilib.
Şəkil
7. Kommutatorlararası əlaqə
Bunula
bərabər ATM texnologiyasında paketlərdə xidməti informasiyanın
az olması üçün qlobal şəbəkə standartı kimi qəbul olunmuş
virtual birləşmənin təmini prinsipi tətbiq olunur. Bu zaman
nəzərdə tutulmuş axırıncı qovşağın 20 baytlıq ünvanı
yalnız birinci paketdə ötürülür və əlaqə yaradılan kimi o
biri paketlərdə yalnız virtual əlaqənin nömrəsi göstərilir.
Ona görə də
53 baytın 5 baytı
xidməti informasiya
olur, onun
3 baytı (20 baytlıq
ünvan əvəzinə)
virtual birləşmə
üçün təyin
edilir. 48 bayt
isə verilənlər
üçün nəzərdə
tutulur.
TCP/
IP
texnologiyası əsasında
işləyən, çox
baha olmayan
və bütün
dünyanı əhatə
edən INTERNET
- qlobal kompüter
şəbəkəsi haqqında
məlumat növbəti
mühazirədə təqdim
olunacaqdır.
Ə.İ. ƏLIYEV
AMEA İnformasiya Texnologiyaları
İnstitutunun şöbə müdiri
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder